Tikləri Nədir?
Tikləri sürətli, təkrarlanan, qeyri-ritmik, qeyri-iradi hərəkətlər və ya səslərdir. Bu hərəkət pozğunluqları adətən uşaqlıq dövründə başlayır və müxtəlif şiddətlərdə ola bilər.
Tiклər müvəqqəti olaraq nəzarətə alına bilsə də, tez-tez qəflətən ortaya çıxır və xüsusilə stress altında güclənir.
Tik Pozğunluqlarının Növləri
1. Motor Tikləri
Sadə motor tikləri:
- • Göz qırpma və göz mızıldama
- • Üz qırışdırma
- • Burun çəkmə
- • Boyun bükümləri
- • Çiyin qaldırması
- • Başın ani hərəkətləri
Mürəkkəb motor tikləri:
- • Sıçrama və ya tullanma
- • Vurma və ya toxunma
- • Koprolaksiya (uyğunsuz jestlər)
- • Ekolaksiya (hərəkətləri təkrarlama)
- • Özünə zərər verici davranışlar
- • Obyektlərin qopmalar və ya düzəldilməsi
2. Vokal Tikləri
Sadə vokal tikləri:
- • Boğaz təmizləmə
- • Öskürük və nəfəs alma səsləri
- • Burun çıxartması
- • Hırıltı və fisildəmə
- • Quşquşu və xırıltı
- • Ani qışqırmalar
Mürəkkəb vokal tikləri:
- • Ekolaliya (sözləri təkrarlama)
- • Palilaliya (öz sözlərini təkrarlama)
- • Koprolaliya (uyğunsuz sözlər)
- • Ani sözlər və ya cümlələr
- • Mahnı və ya ritm səsləri
- • Heyvan səsləri təqlidləri
3. Tourette Sindromu
Diaqnostik kriteriyalar:
- • Çoxlu motor tikləri
- • Ən azı bir vokal tik
- • 18 yaşından əvvəl başlanğıc
- • 1 ildən çox davam etməsi
- • Tiklərin günlük təzahürü
- • Başqa səbəbin olmaması
Əlavə xüsusiyyətlər:
- • Şiddətin dəyişməsi
- • Uşaqlıqda daha çox
- • Stress ilə artış
- • Uşaq diqqət çəkmə zamanı azalış
- • Yatmazdan əvvəl artış
- • Komorbid vəziyyətlər
Səbəblər və Risk Faktorları
Genetik və ailə faktorları:
- • Güçlü genetik komponent (50-90% irsi)
- • Ailədə Tik tarixçəsi
- • X kromosoma bağlantılı ötürülmə
- • Çoxgenli irsi model
- • Kişi uşaqlarda daha çox (3:1)
- • İkizlərdə konkordans
Nevrobioloji faktorlar:
- • Basal gangliya və frontal korteks disfunksiyası
- • Dopamin sistemi pozğunluqları
- • GABA və serotonin dənə balansı
- • Thalamo-kortikal dövrə pozğunluqları
- • Qortikostriat-thalamik yolların disfunksiyası
- • Nevrotransmitter disregulasiyası
Ətraf mühit və tetikleyici faktorlar:
- • Ana hamiləlik zamanı stress
- • Doğum travması və çətinlikləri
- • Streptokokk infeksiyaları (PANDAS)
- • Stress və emosional gərginlik
- • Yorğunluq və yuxusuzluq
- • Həyəcan və qarışıqlıq
Diaqnostika və Qiymətləndirmə
Klinik Qiymətləndirmə:
Anamnez məlumatları:
- • Tiklərin başlanğıc yaşı və inkişaf
- • Ailə tarixçəsi
- • Dərman tarixçəsi
- • Tetikleyici faktorlar
- • Komorbid vəziyyətlər
- • Funksional təsir qiymətləndirilməsi
Fiziki müayinə:
- • Tik xarakteristikası təsviri
- • Şiddət və tezlik qiymətləndirilməsi
- • Premonitory urge qeydləri
- • Suppression qabiliyyəti
- • Video qeydlər
- • Nevroloji müayinə
Diaqnostik vasitələr:
Klinik şkalalar:
- • Yale Global Tik Severity Scale (YGTSS)
- • Tourette Syndrome Clinical Assessment
- • Motor tic, Obsessions and compulsions
- • Gilles de la Tourette questionnaire
- • Premonitory Urge Scale
Əlavə testlər:
- • EEG (diferensial diaqnoz üçün)
- • Beyin MRT (indikasiya varsa)
- • Psixoloji qiymətləndirmə
- • ADHD və OCD qiymətləndirmələri
- • ASO titre (PANDAS şübhəsi)
Müalicə Yanaşmaları
1. Davranış Terapiyası
CBIT (Comprehensive Behavioral Intervention):
- • Awareness training (fərqindalıq tərbiyəsi)
- • Competing response training
- • Social support və motivasiya
- • Premonitory urge awareness
- • Relapse prevention
Əlavə davranış üsulları:
- • Habit reversal training (HRT)
- • Acceptance and Commitment Therapy
- • Mindfulness based interventions
- • Function-based interventions
- • Exposure and response prevention
2. Dərman Müalicəsi
Birinci xətt dərmanlar:
- • Haloperidol (klassik antipsikotik)
- • Risperidone (atipik antipsikotik)
- • Aripiprazole (dopamin stabilizer)
- • Fluphenazine (uzunmüddətli)
- • Pimozide (spesifik Tik əleyhi)
Alternativ müalicələr:
- • Clonidine (alfa-2 agonist)
- • Guanfacine (uzun təsirli)
- • Topiramate (antikonvulsant)
- • Tetrabenazine (VMAT inhibitor)
- • Baclofen (əzələ gevşetici)
3. Komorbid Vəziyyətlərin Müalicəsi
ADHD müalicəsi:
- • Methylphenidate (ehtiyatla)
- • Atomoxetine (SNRI)
- • Guanfacine və clonidine
- • Davranış modifikasiyası
- • Məktəb əlaqələndirməsi
OCD müalicəsi:
- • SSRI antidepresan
- • Cognitive Behavioral Therapy
- • Exposure and Response Prevention
- • Family-based treatment
- • Mindfulness approaches
4. Mücəssəs və Alternativ Müalicələr
İnvaziv olmayan müalicələr:
- • Botulinum toksin iinyeksiyası
- • Transcranial magneTik stimulation
- • Biofeedback və relaxation
- • Yoga və meditation
- • Akupunktur
Ağır hallarda:
- • Deep Brain Stimulation (DBS)
- • Capsulotomy (ən ağır hallarda)
- • İntravenous immunoglobulin (PANDAS)
- • Plasmapheresis
- • Ketogenic diet (bəzi hallarda)
Ailə Dəstəyi və Psixoeducation
Ailə strategiyaları:
Ev mühiti:
- • Tikləri nəzərə almamaq (ignoring tics)
- • Sakit və dəstəkçi mühit
- • Stress azaldıcı strategiyalar
- • Yuxu hijyeni və rutinlər
- • Fiziki aktivlik təşviqi
- • Özgüvən artırıcı fəaliyyətlər
Sosial dəstək:
- • Məktəb və müəllim əlaqələri
- • Ayrıseçkilik ilə mübarizə
- • Həmyaşıdları ilə əlaqə
- • Tik pozğunluğu haqqında education
- • Dəstək qrupları iştirak
- • Self advocacy bacarıqları
Məktəb və akademik dəstək:
- • 504 plan və ya IEP hazırlanması
- • Tik azaldan classroom modifikasiyaları
- • İmtahan və tapşırıq adaptasiyaları
- • Məktəb personalın education
- • Peer education və awareness
- • Bullying prevention strategiyalar
- • Transition planning (vaxtında)
Dr. Ülkər Mürsəlova
Uşaq Nevroloqu
Tik pozğunluqları və Tourette sindromu sahəsində təcrübəli mütəxəssis. Davranış terapiyası və pediatrik nevroloji pozğunluqların müalicəsində uzmanlaşıb.
Tik Pozğunluqları Qiymətləndirmesi
Uşağınızda tikləri və ya qeyri-iradi hərəkətlər müşahidə edirsinizsə, mütəxəssis diaqnostikası və uyğun müalicə planı üçün müraciət edin.
Tik Qiymətləndirməsi üçün Müraciət