İntellektual Əlillər Nədir?
İntellektual əlillik, intellektual funksiyalarda (reasoning, problem-solving, planning) və adaptiv davranışlarda (kontseptual, sosial və praktik bacarıqlar) əhəmiyyətli məhdudiyyətlər ilə xarakterizə olunan vəziyyətdir.
Bu vəziyyət 18 yaş yaşına qədər ortaya çıxır və həyat boyu davam edir. Erkən diaqnoz və uyğun dəstək xidmətləri uşağın potensialını maksimum dərəcədə inkişaf etdirməyə kömək edir.
Intellektual Əlilliyin Səviyyələri
1. Yüngül İntellektual Əlillik (IQ: 50-70)
Xüsusiyyətləri:
- • Ümumi intellektual əlillik hallarının 85%-i
- • Akademik bacarıqlar 6-ci sinifdən çox olmur
- • Sosial və ünsiyyət bacarıqları nisbi yaxşıdır
- • Konkret düşüncə üstünlük göstərir
- • İstəkli və strukturlaşmış mühitdə öyrənir
Gələcək perspektivləri:
- • Müstəqil yaşayış mümkündür
- • Supported employment proqramları
- • Ailə qurma mümkünlüyü var
- • Sosial fəaliyyətlərə iştirak
- • Təhsil dəstəyi ilə professional bacarıqlar
2. Orta Dərəcə İntellektual Əlillik (IQ: 35-50)
Xüsusiyyətləri:
- • İntellektual əlillik hallarının 10%-i
- • Əsas akademik bacarıqlar məhdud
- • Sadə hesablamalar və oxuma bacarıqları
- • Sosial siqnalları anlamaqda çətinlik
- • İmpuls kontrolunda problemlər
Dəstək ehtiyacları:
- • Supervised living (nəzarətli yaşayış)
- • Structured work environment
- • Gündəlik fəaliyyətlərdə yardım
- • Transportation dəstəyi
- • Healthcare management köməyi
3. Ağır İntellektual Əlillik (IQ: 20-35)
Xüsusiyyətləri:
- • İntellektual əlillik hallarının 3-4%-i
- • Akademik bacarıqlar çox məhdud
- • Motor bacarıqlarda gecikə
- • Dil inkişafı ciddi məhdudlaşmış
- • Tez-tez comorbid hallar mövcuddur
Qayğı və dəstək:
- • 24/7 supervision tələb olunur
- • Intensive behavioral support
- • Tibbi qayğıda dəstək
- • Personal care assistance
- • Specialized communication tools
4. Dərin İntellektual Əlillik (IQ: <20)
Xüsusiyyətləri:
- • İntellektual əlillik hallarının 1-2%-i
- • Çox məhdud dil və ünsiyyət
- • Əsas motor funksiyalarda problemlər
- • Sensor və fiziki əlilliklər çox
- • Həyat müddəti qısalmış ola bilər
Total care:
- • Tam qayğı və müşahidə
- • Nursing care support
- • Specialized medical care
- • Physical therapy support
- • Comfort və quality of life focus
Etioloji Faktorlar
Genetik Səbəblər (30-40%)
Chromosomal anomaliyalar:
- • Down sindromu (Trisomi 21): ən çox
- • Fragile X sindromu: X-linked
- • Prader-Willi sindromu: 15q deletion
- • Angelman sindromu: UBE3A gen
- • Williams sindromu: 7q deletion
Single gene defects:
- • Phenylketonuria (PKU): metabolik
- • Rett sindromu: MECP2 gen
- • Tuberous sclerosis: TSC1/TSC2
- • Neurofibromatosis: NF1 gen
- • Leukodystrophy: müxtəlif qenlər
Prenatal və Perinatal Səbəblər (20-30%)
Prenatal (hamiləlik zamanı):
- • Maternal infeksiyalar (TORCH)
- • Alkohol və madde istifadəsi
- • Maternal diabetes və PKU
- • Malnutrisiya və iodine deficiency
- • Teratogen exposure
Perinatal (doğum zamanı):
- • Hipoksik-iskemik ensefalopatiya
- • Extreme prematurity (<28 həftə)
- • Severe birth asphyxia
- • Intracerebral hemorrhage
- • Periventricular leukomalacia
Postnatal Səbəblər (5-10%)
İnfeksiyalar:
- • Bacterial meningitis
- • Viral encephalitis
- • Congenital HIV
- • Malaria (endemik ərazilərdə)
Digər səbəblər:
- • Traumatic brain injury
- • Near drowning
- • Seizure disorders
- • Brain tumors
- • Severe malnutrition
Naməlum Səbəblər (30-40%)
İntellektual əlillik hallarının böyük hissəsində dəqiq etioloji faktor müəyyən edilə bilmir. Bu hallar:
- • Yüngül intellektual əlillər arasında daha çox
- • Polygenic və multifaktor səbəblər ehtimal olunur
- • Çevre faktorlarının rolu əhəmiyyətli
- • Sosioekonomik faktorların təsiri
- • Early experience və education keyfiyyəti
Diaqnostik Qiymətləndirmə
İntellektual Funksiya Qiymətləndirməsi
Standartlaşmış testlər:
- • WISC-V: 6-16 yaş arası
- • WPPSI-IV: 2.5-7 yaş arası
- • Stanford-Binet 5: 2-85+ yaş
- • DAS-II: 2.5-17 yaş arası
- • Mullen Scales: erkən yaşlar
Qiymətləndirmə sahələri:
- • Verbal Comprehension: dil anlayışı
- • Perceptual Reasoning: vizual-spatial
- • Working Memory: qısamüddətli yaddaş
- • Processing Speed: sürət
- • Full Scale IQ: ümumi qiymət
Adaptiv Davranış Qiymətləndirməsi
Qiymətləndirmə alətləri:
- • ABAS-3: Adaptive Behavior Assessment
- • Vineland-3: sosial competence
- • SIB-R: Independent Behavior
- • AAMR ABS: adaptive behavior scale
Qiymətləndirmə sahələri:
- • Conceptual: dil, oxu-yaz, puldan istifadə
- • Social: interpersonal skills
- • Practical: self-care, job skills
- • Communication: ünsiyyət bacarıqları
Tibbi və Nevroloji Qiymətləndirmə
Əsas müayinələr:
- • Ətraflı anamnes və fiziki müayinə
- • Nevroloji müayinə
- • Growth charts və anthropometric ölçülər
- • Dismorfik əlamətlərin axtarışı
- • Eşitmə və görməmə testləri
Laborator və görüntüləmə:
- • Chromosomal microarray
- • Fragile X testing
- • Thyroid function tests
- • Lead level (uyğun olan hallarda)
- • Brain MRI (göstərişə görə)
Müdaxilə və Dəstək Xidmətləri
Erkən Müdaxilə (0-3 yaş)
Əsas xidmətlər:
- • Inkişaf terapiyası: multidisiplinar
- • Nitq-dil terapiyası: ünsiyyət
- • Fizioterapiya: motor inkişaf
- • Erqoterapiya: gündəlik yaşam
- • Ailə dəstəyi: training və counseling
Proqram nümunələri:
- • IFSP (Individual Family Service Plan)
- • Play-based therapy
- • Parent-child interaction programs
- • Inclusive childcare settings
- • Specialized early learning centers
Təhsil Dəstəyi (3-21 yaş)
Special Education xidmətləri:
- • IEP: Individual Education Program
- • Inclusive education: mainstream ilə
- • Resource room: əlavə dəstək
- • Self-contained classroom: xüsusi
- • Life skills training: praktik
Transition services:
- • Vocational training
- • Supported employment preparation
- • Independent living skills
- • Community integration
- • Post-secondary education options
Böyük Yaş Dəstəyi
Yaşayış alternativləri:
- • Independent living: minimal dəstək
- • Supported living: supervised
- • Group homes: qrup yaşayışı
- • Intermediate care: 24/7 care
- • Family home: ailə ilə
İşgüzarlıq imkanları:
- • Competitive employment
- • Supported employment
- • Sheltered workshops
- • Day activity programs
- • Volunteer opportunities
Tibbi və Davranış Dəstəyi
Tibbi qayğı:
- • Primary healthcare coordination
- • Specialty care (epilepsy, cardiology)
- • Preventive healthcare
- • Medication management
- • Health education və advocacy
Davranış müdaxilə:
- • Positive behavior support
- • Applied behavior analysis
- • Crisis intervention
- • Social skills training
- • Psychosocial support
Proqnoz və Həyat Keyfiyyəti
Müstəqillik Səviyyələri
85%
Yüngül ID - əksər hallarda müstəqil yaşayış
10%
Orta ID - supervised living tələb olunur
5%
Ağır/Dərin ID - 24/7 care tələb edir
Müsbət Proqnoz Faktorları
- • Erkən təşxis və müdaxilə (0-3 yaş)
- • Güclü ailə dəstəyi və advocacy
- • Keyfiyyətli təhsil və related services
- • Yaxşı fiziki sağlamlıq
- • Davranış problemlərinin olmaması
- • Sosial və ünsiyyət bacarıqlarının inkişafı
- • Community integration və support
Uzunmüddətli Nəticələr
Yüngül ID üçün:
- • Əksər hallarda müstəqil yaşayış
- • Competitive və ya supported employment
- • Ailə qurma imkanı
- • Community participation
- • Normal və ya az məhdud həyat müddəti
Ağır ID üçün:
- • Supervised və ya total care
- • Limited vocational opportunities
- • Structured social activities
- • Ongoing medical management
- • Potential life expectancy reduction
Ailə Dəstəyi və Resurslar
Ailə üçün Praktik Məsləhətlər:
İnkişaf dəstəyi:
- • Consistent routines və structure
- • Break tasks into small steps
- • Use visual supports və cues
- • Celebrate small achievements
- • Focus on strengths və interests
Ünsiyyət inkişafı:
- • Use simple, clear language
- • Give time to process information
- • Use gestures və body language
- • Read books together regularly
- • Model appropriate social behavior
Qardaş və Bacı Dəstəyi:
- • Age-appropriate information və education
- • Individual attention və special time
- • Sibling support groups
- • Encourage normal sibling relationship
- • Address feelings və concerns openly
- • Future planning conversations
Community Resources:
Dəstək təşkilatları:
- • Parent support groups
- • Advocacy organizations
- • Disability resource centers
- • Recreational programs
- • Respite care services
Maliyyə dəstəyi:
- • Dövlət disability benefits
- • Special needs trusts
- • Tax credits və deductions
- • Equipment və assistance funding
- • Therapy service coverage
Dr. Ülkər Mürsəlova
Uşaq Nevroloqu
İsrail və ABŞ kimi ölkələrin təcrübəsinə əsaslanan uşaq nevroloqu. European Pediatric Neurology Society üzvü. Hal-hazırda Uşaq Nevroloji Xəstəxanasında fəaliyyət göstərir.
İntellektual Əlillik Qiymətləndirməsi
Uşağınızda intellektual və adaptiv inkişaf gecikməsi müşahidə edirsinizsə, hərtərəfli qiymətləndirmə və dəstək planı üçün mütəxəssis yardımı alın.
Qiymətləndirmə üçün Müraciət Edin